Liczba rozwodów i separacji w Polsce wzrasta w zastraszającym tempie, a co za tym idzie liczba problemów
w rodzinie z uwagi na nową sytuację zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci. Rozwód rodziców zawsze wpływa na życie dzieci. Bez wątpienia jest to doświadczenie traumatyczne zarówno z uwagi na sam rozwód, jak i zmiany,
które zachodzą w życiu dziecka już po rozwodzie. Sytuacji tej towarzyszy mnóstwo emocji od lęku, przez złość, smutek, przygnębienie, poczucie winy, aż po wstyd. To w dużym stopniu od zachowania i postępowania rodziców zależy jak dziecko przejdzie proces adaptacji do zmian jakie zaszły w jego rodzinie. Rozstanie nie powinno być traktowane powierzchownie, nie powinno być bagatelizowane, ale też nie powinno podchodzić się do niego nazbyt dramatycznie. Bez wątpienia zawsze powoduje ono kryzys zarówno u dzieci, jak i u dorosłych, ale należy pamiętać,
że można go przezwyciężyć, biorąc pod uwagę różne pułapki rozwodu, a czasem może przyczynić się do zaistnienia spokoju w życiu dziecka, w zależności od tego, co jest przyczyną rozpadu związku .
JAKIE SĄ TYPOWE SPOSOBY PORADZENIA SOBIE Z SYTUACJĄ ROZWODOWĄ RODZICÓW STOSOWANE PRZEZ DZIECI?
Zaprzeczanie Dziecko nie przyjmuje do wiadomości rozstania rodziców, radzi sobie
uciekając w świat fikcji. Tworzy fantazje mówiące o tym, że mama i tata są razem, cała
rodzina spędza wspólnie wakacje itp.
Agresja Zazwyczaj skierowana na rodzica, który jest uważany za winnego rozpadu małżeństwa.
Dziecko może zachowywać się agresywnie również wobec rówieśników, nauczycieli i innych (niszczenie przedmiotów, wandalizm). Taka agresja jest próbą rozładowania nagromadzonej frustracji, lub karaniem kogoś (w „zastępstwie” winnego rodzica) bądź też formą „prośby o pomoc” w poradzeniu sobie z bólem.
Depresja Dziecko ma problemy ze snem, traci apetyt lub odmawia jedzenia, jest apatyczne, bierne, czasem zachowuje się autoagresywnie.
Regres w rozwoju Dziecko w nieświadomy sposób cofa się do wcześniejszych etapów rozwoju, gdy było otoczone bezwarunkową opieką i miłością obojga rodziców. Wycofanie może objawiać się w postaci moczenia się, częściowej lub całościowej utraty mowy, dziecinnego sposobu zachowania.
Branie na siebie winy za rozpad małżeństwa rodziców Bardzo często dzieci uważają, że swoim zachowaniem („byłem niegrzeczny”) doprowadziły do rozwodu rodziców. Takie dzieci będą skłonne do poświęcania siebie, swojego czasu, nawyków, zabaw w imię tego, by rodzice byli razem („już zawsze będę miał porządek w pokoju”). Wzięcie na siebie odpowiedzialności za ratowanie małżeństwa rodziców przez zmianę własnego zachowania jest ciężarem niemożliwym do uniesienia przez dziecko – skutkuje to trudnościami w kontrolowaniu emocji, agresją itp.
Trudności w szkole Złe zachowanie w szkole, gorsze stopnie, skargi nauczycieli stwarzają problem, wokół którego rodzice mogą być razem, rozwiązywaniem którego mogą się zająć. Dopóki więc istnieje problem z dzieckiem, dopóty rodzice są razem – trudności szkolne dziecka chronią rodzinę przed rozpadem. Podobną funkcję mogą pełnić inne zachowania, czy np. przewlekła choroba dziecka.
Odreagowywanie Dzieci często odreagowują złość rodziców i swoją własną. Starając się przetrwać w niepewnym
i skonfliktowanym środowisku, dzieci nierzadko biorą stronę rodzica, z którym przebywają. Może to znaleźć wyraz
w odmowie rozmowy telefonicznej z drugim rodzicem, czy niechęcią do spędzania z nim czasu. Młodzież dojrzewająca często odreagowuje w sposób podobny do tego, jak robią to dorośli.
Podsumowując, można się spodziewać, że dzieci będą poddawać próbie lojalność rodziców, będą doświadczać problemów związanych z lojalnością nie chcąc ranić któregokolwiek z rodziców, będą zmuszać rodziców do kontaktowania się ze sobą, co w ich odczuciu może pomóc utrzymać rodzinę w całości, będą starać się wnieść do sytuacji, w której się znajdują, trochę własnej siły (wpływu), będą wyrażać złość z powodu rozwodu, od czasu do czasu będą odmawiać pójścia z jednym z rodziców (normalny stres związany z rozwodem, konflikt lojalności, albo po prostu niechęć przerwania tego, co właśnie robią – sytuacja podobna do tej, która się zdarza, gdy odbieramy dziecko z przedszkola czy kiedy chcemy wracać do domu z dobrej zabawy w parku).
Konflikt lojalności Kiedy dziecko mówi każdemu z rodziców przeciwstawne rzeczy na temat tego, czego pragnie – stanowi to wyraz chęci zadowolenia obojga rodziców i odczuwania konfliktu lojalności względem nich.
JAK DZIECI REAGUJĄ NA ROZWÓD I ROZSTANIE RODZICÓW?
Dzieci różnie przeżywają rozwód, ale można pokusić się o stwierdzenie, że im młodsze dziecko tym bardziej dotyka je rozstanie, bardziej czeka na informację z zewnątrz.
WIEK 1-3 LAT:
To czas kiedy dziecko uczy się umiejętności samouspokajania się, szukanie ochrony, zaspokajanie potrzeb są bardzo ważne. Z tymi aspektami związane jest samopoczucie psychiczne i fizyczne.
Kiedy rodzice się kłócą, dziecko w tym wieku reaguje niepokojem, płaczem, lękiem przed rozstaniem, brakiem apetytu, mniejszym zainteresowaniem otoczeniem, problemami ze snem. W tym czasie dziecko jest barometrem uczuć , jak rodzic jest wesoły, radosny to dziecko ”zaraża” się tymi emocjami, kiedy matka, ojciec są smutni rozdrażnieni, to uczucia te również przenoszą się na dziecko. Z tego powodu bardzo ważnym jest , aby rodzice nie kłócili się gwałtownie w obecności dziecka, bo to nie zapewnia mu poczucia bezpieczeństwa.
W tym okresie istotnym jest aby uczyć dziecko zniwelować napięcie, najlepsza jest do tego zabawa i ruch.
WSKAZÓWKI:
- zaspokajaj podstawowe potrzeby dziecka;
- staraj się nie „zarażać„ dziecka swoimi negatywnymi emocjami z uwagi na zaistniałą sytuację;
- zadbaj również o siebie;
WIEK 3-6 LAT
Dziecko w tym okresie uznaje siebie jako centralny punkt świata. Kiedy jedno z rodziców odchodzi, dziecko może mieć poczucie, że traci go na zawsze, mało tego może myśleć i obawiać się, że straci również drugiego rodzica.
Każdy z nas jako dorosły jest w stanie wyobrazić sobie ogrom przerażenia u dziecka, które doświadcza takich obaw. Dziecko może też brać na siebie winę za rozpad małżeństwa. Często upatrując w swoim zachowaniu przyczyny odejścia rodzica. Dziecko może też zregresować się do wcześniejszych etapów rozwoju, kiedy miało pełną rodzinę przez np. ssanie kciuka, częstsze niż wcześniej przytulanie się , problemy z czynnościami fizjologicznymi. Maluch obawia się jutra, odczuwa niepewność, lęk, przez co może bać się ciemności, budzić się w nocy, mieć problem
z zasypianiem. Dziecko odczuwa też jakby traciło rodzica, było opuszczone i na to może reagować agresją wobec mamy lub taty, rodzeństwa, rówieśników, pań w przedszkolu. Dziecko w tym wieku nie ma jeszcze całkiem wykształconego poczucia czasu i przestrzeni, wiec często nie potrafi sobie wyobrazić gdzie żyje teraz drugi z rodziców, czy ma dom, kiedy go zobaczy, często może zastanawiać się czy ma gdzie spać.
WSKAZÓWKI:
- starać się zapewniać, że dziecko nie jest winne rozpadowi małżeństwa;
- obrazowo przedstawiać co się dzieje teraz z drugim rodzicem, jak będą wyglądały spotkania z nim;
- spędzać czas z dzieckiem;
WIEK 6-9 LAT:
Dziecko może przeżywać silne uczucie smutku-popłakuje, wycofuje się. Tęskni za rodzicem, który z nim już nie mieszka. Może pojawić się złość na rodzica, którego subiektywnie obwinia za rozpad ich rodziny. Cały czas marzy,
że rodzice jednak będą razem. Uznaje, że musi wybierać jednego z rodziców-mamę czy tatę? Boi się mówić o jednym z rodziców dobrze kiedy rozmawia z tym drugim, jakby kogoś zdradzał. Dziecko wpada w konflikt lojalności wobec rodziców, których oboje kocha. Nie potrafiąc rozwiązać tego konfliktu wiele dzieci zamyka się w sobie, czują się przygnębione, bezradne.
Z tego powodu bardzo ważne jest, aby nie próbować tworzyć koalicji z dzieckiem przeciwko drugiemu rodzicowi,
nie wypowiadać się o nim źle. Dziecko potrzebuje harmonijnej relacji z obydwojgiem rodziców.
WSKAZÓWKI:
- nie powodować konfliktu lojalności;
- próbować tworzyć dobre relacje z obydwojgiem rodziców;
- podkreślać, że dziecko jest ważne i ma prawo również myśleć o sobie;
WIEK 9-12 LAT:
Dziecko w tym okresie zaczyna dostrzegać istotę grupy rówieśniczej, choć nadal potrzebuje dziecięcego wsparcia, uznania rodziny, to są to pierwsze kroki do okresu młodości. Staje się bardziej niezależne od rodziców. Kiedy rozwód przypadnie właśnie na ten czas rozwoju to dziecko ma kłopoty z poczuciem własnej wartości, wstydzi się, że nie ma pełnej rodziny jak jego rówieśnicy, obserwuje się też w tym czasie kłopoty z nauką. Dziecko może też odrzucić „złego rodzica” czyli tego, którego obwinia za rozpad związku, może nie chcieć się z nim spotykać, być wulgarne. Agresja może być również przejawiana wobec rówieśników, nauczycieli, jest to forma kary „ w zastępstwie”. Może przeżywać poczucie żalu, straty , bezradności. Czasem dochodzi też do objawów psychosomatycznych np. bóle brzucha, głowy, kłopoty ze snem.
Według badań nad dziećmi w wieku 8-15 lat, których rodzice się rozwodzili, dzieci najbardziej boją się, że:
- „Mama albo tata powie mi, że rozwód jest przeze mnie”
- „Moi rodzice zaczną się bić albo krzyczeć na siebie”
- „Moi krewni będą mówić brzydkie rzeczy o moich rodzicach”
- „Mój tata powie mi, że nie lubi, kiedy jestem z mamą”
- „Mama i tata będą się kłócić przy mnie”
- „Mama będzie brzydko mówić o tacie”
- „Będę musiała rozstać się z moim pieskiem i różnymi zabawkami”
- „Mama będzie nieszczęśliwa”
- „Tata będzie mnie pytać, kto teraz przychodzi do mamy i czy zostaje na noc”
- „Nie będę wiedzieć, jak powiedzieć o rozwodzie rodziców moim kolegom i znajomym”
WSKAZÓWKI:
- wzmacniać poczucie wartości u dziecka;
- niwelować uczucia wstydu i poczucia niższości;
- wzmacniać związek dziecka z rodziną;
WIEK 12-15 LAT:
U dziecka/młodzieży w tym czasie dochodzi do rozluźnienia związków z rodziną, a na pierwszy plan wysuwają się rówieśnicy. Rozstanie czy rozwód może istotnie utrudniać pierwsze kroki do samodzielności. Dziecko może czuć się nadmiernie obciążone emocjonalnym wsparciem rodzica, może być przymuszone do dokonania wyboru, z którym z rodziców chce pozostać. Pojawia się też zazdrość o ewentualnego nowego partnera rodzica. Dziecko obawia się o swoje przyszłe związki, jest nieufne. Obserwuje się też problemy z koncentracją uwagi, chroniczne zmęczenie. Może uciekać z domu, popełniać drobne przestępstwa (kradzieże, niszczenie mienia),nadużywać alkoholu lub zażywać narkotyki. W tym wieku mogą się pojawić próby samobójcze.
WSKAZÓWKI:
- umożliwić kontakty z obojgiem rodziców;
- utrzymać autorytet i granice między pokoleniami;
- ważne aby dziecko nie odgrywało roli zastępczego partnera;
- wspierać młodzież w usamodzielnianiu się;
DZIECKO DOROSŁE:
Dorosłe dzieci mogą się czuć zobowiązane do emocjonalnego wspierania rodziców, tak przeżywany obowiązek opieki nad osamotnionym rodzicem może odbierać im wolność, utrudniać nawiązywanie własnych relacji i zajmowanie się własnym życiem.
CO POWINIEN ZROBIĆ KAŻDY Z RODZICÓW, ABY DZIECKO JAK NAJLEPIEJ ZNIOSŁO ROZSTANIE, ROZWÓD?
- Poznać prawo, zasięgnąć porady prawnej, poznać konsekwencje różnych form rozwodu.
- Rozstanie się powinno być zaplanowane, najgorsze jest nagłe zniknięcie, bez słowa wyjaśnienia. Należy ustalić gdzie dziecko będzie mieszkać, jak będzie spotykać się z drugim rodzicem do czasu wyroku sądu, jak będzie wyglądać tymczasowa forma rozliczenia – sprawy finansowe. W takich dyskusjach absolutnie nie powinno uczestniczyć, czy być świadkiem, dziecko. Dziecko chce wiedzieć, gdzie drugi z rodziców obecnie mieszka, jeśli nic nie stoi na przeszkodzie należy pokazać dziecku miejsce zamieszkania rodzica, to może zmniejszyć poziom” zamartwiania się” o niego.
- NAJWAŻNIEJSZA SPRAWA – należy wspólnie z drugim rodzicem poinformować dziecko o rozstaniu! Do takiej rozmowy należy się odpowiednio przygotować. Dziecko tę rozmowę zapamięta do końca życia. Choć może to nie być łatwe, aby zrobić to wspólnie, to jednak ważne, aby rodzice zajmowali wspólne stanowisko, nie podważali nawzajem swojego autorytetu i uspokajali dziecko, że nie traci jednego z rodziców bezpowrotnie. Przed taką rozmową, należy spotkać się z drugą stroną i ustalić co będzie poruszane w trakcie rozmowy, nie należy się wzajemnie oskarżać, mówić , że jedna ze stron podjęła taką decyzję mimo że tak możemy uważać i czasem też tak może być.
Rodzice zadają sobie też pytanie kiedy powiedzieć? – jak najszybciej po tym jak ta decyzja zostanie podjęta. Dzieci świetnie wyczuwają i widzą co się dzieje w domu, wzbudza to w nich niepokój. Rodzice powinni mieć nieograniczony czas na taką rozmowę. Czasem dzieci w ogóle nie reagują na to co słyszą od rodziców, nie rozumieją pojęcia małżeństwo, rozwód – zwłaszcza te młodsze. Rodzice nie powinni oczekiwać, że dziecko okaże im zrozumienie, pochwali taka decyzję. Innym razem dzieci reagują płaczem, złością. Ponadto udzielają im się emocje rodziców. Rodzice powinni powiedzieć dziecku co zmieni się w jego życiu, co nie ulegnie zmianie. Zapewnić, że to, że rodzice nie będą mieszkać ze sobą nie oznacza, że któreś z nich przestaje je kochać. Po takiej jednej rozmowie dziecko nadal może mieć nadzieję, że rodzice wrócą do siebie, dlatego też być może do rozmowy trzeba będzie powrócić. Należy zrozumieć emocje dziecka i pozwolić mu się wypłakać, złościć, nie zaprzeczać temu, że to nie jest trudne, że nie będzie mu przykro, że niewiele się zmieni, ale też nie straszyć dziecka. Zapewnić, że dołożycie starań, aby być dobrymi rodzicami.
- Ważne, aby unikać sporów sądowych o dziecko, szczególnie takich, które doprowadzają do przesłuchań dziecka, stresujących badań. Jeśli rodzice mają trudność w porozumieniu się można skorzystać z mediacji.
- W rozmowie z drugim rodzicem ważne jest, aby przekazywać informacje o dziecku, nie licytować się kto robi tego więcej, częściej. Nie należy przekazywać informacji przez dziecko.
- Ważne, aby unikać sporów w obecności dziecka zarówno w obszarze tematów jego wychowania, jak i innych, np. finansów, opieki.
- Żadne z rodziców nie powinno używać dziecka jako szpiega pytając np. „Czy do mamusi przychodzi kolega?”, przekazywać informacji przez dziecko np. „Jak będziesz u taty to powiedz, aby zapłacił za wycieczkę”. Dziecko nie powinno ponosić takich konsekwencji rozstania rodziców.
- Nigdy nie powinno się prowokować dziecka, aby musiało wybierać rodzica przez zadawanie pytań typu kogo bardziej kocha?, u kogo woli przebywać? czy też nastawiać dziecko przeciwko drugiemu rodzicowi obwiniając go, że np. nie wywiązuje się z jakichś ustaleń. Trzeba o tym porozmawiać z drugim rodzicem, nie z dzieckiem. Mówienie źle o drugim rodzicu też nie jest najlepszym pomysłem, może to obrócić się przeciwko nam.
- Kiedy dziecko jest starsze należy je zapytać z kim chce spędzić święta i być przygotowanym na każdą odpowiedź, uwzględniając ją w podejmowaniu decyzji.
- Badania pokazują , że systematyczne i przewidywalne spotkania z drugim rodzicem są bardzo ważnym aspektem zmniejszającym problemy wychowawcze wynikające z rozstania rodziców. Przewidywalne sytuacje dają dziecku poczucie bezpieczeństwa.
- Kiedy dziecku coś obiecamy zawsze powinniśmy dotrzymywać słowa. Kiedy tego nie robimy dziecko czuje się zawiedzione, czasem nawet interpretuje to, że rodzicowi nie zależy , bo się nie stara. Ważne, aby być punktualnym, a o wszelkich zmianach w widzeniach stosownie wcześniej informować.
Rodzic, u którego dziecko mieszka przez większą część czasu powinien odpowiednio przygotować dziecko na widzenie, spakować, przekazać drugiemu rodzicowi wszystkie ważne informacje, przyjąć postawę zrozumienia. Jeśli ktoś nie jest na co dzień z dzieckiem może mieć większą trudność w pamiętaniu, czy nawet posiadaniu wiedzy np. na temat uczuleń, specyficznych zasad np. że słodycze jemy raz w tygodniu, aby nie podważać swojego autorytetu istotne jest, aby sobie przekazywać takie informacje, bez wzajemnego oskarżania, szczególnie w obecności dziecka. - Czasem rodzice dają złudną nadzieję na to, że wrócą do siebie. Zdarza się nawet, że organizują wspólnie spędzane weekendy czy też wakacje. Daje to dziecku ogromną nadzieję, że rodzice pogodzą się i znów będzie tak jak dawniej. I po raz kolejny czuje się zawiedzione. Nie ma nic gorszego jak życie z źle ulokowaną nadzieją.
- Dorośli powinni powstrzymywać się od porównań do jednego z rodziców w aspekcie negatywnym.
- Nie należy być sztucznym. Drugiego rodzica nie należy krytykować, ani też sztucznie wychwalać.
- Dziecko nie potrzebuje litości, ani „złotej klatki”. Czasem rodzice chcąc odkupić zło pozwalają dziecku na wiele więcej niż powinni, mówiąc, że nie chcą już krzywdzić dziecka. Zapominają, że nie stawiając granic właśnie je krzywdzą.
- Dla dzieci ważne jest utrzymywać kontakty z członkami rodziny z dwóch stron, więc ich ograniczanie nie jest dobrym pomysłem, gdyż dzieje się to ze szkodą dla dziecka.
- Jeśli w życiu któregoś z rodziców pojawi się nowa partnerka/partner bardzo ostrożnie powinien podejmować decyzje o przedstawieniu go dziecku. Dziecko może obawiać się , że straci rodzica, że ktoś inny stanie się ważniejszy.
- Jeśli problemy w relacjach z drugim rodzicem, czy też z dzieckiem nawarstwiają się i brakuje już pomysłów na samodzielne ich rozwiązanie warto skorzystać z pomocy psychologa.
Możecie Państwo skorzystać z konsultacji z psychologiem w tutejszej poradni. Wystarczy tylko skontaktować się telefonicznie.
CZEGO NIE NALEŻY ROBIĆ W SYTUACJI ROZWODU?
- Nie oczekuj, że dziecko natychmiast zrozumie i pogodzi się z rozpadem rodziny
- Nie mów, żeby dziecko nie smuciło się, nie zaprzeczaj jego uczuciom, powiedź np. „ Rozumiem, że jest Ci smutno…”, „Masz prawo tęsknić….”, a nie „ Nie tęsknij , czas szybko zleci…”
- Nie krzycz, nie denerwuj się na dziecko, gdy nie rozumie, dlaczego rodzice nie są już razem
- Nie mów, że wiesz co czuje, bo jeśli kiedy byłeś dzieckiem nie doświadczyłeś rozwodu, to nie jesteś autorytetem, nie jesteś osobą, która miała takie doświadczenia, takie słowa mogą wzbudzić w dziecku złość
- Nie traktuj dziecka/dzieci jako karty przetargowej
- Nie manipuluj synem/córką
- Nie stwarzaj sytuacji zmuszającej dziecko do dokonania „wyboru” „kogo bardziej kocha”
- Nie mów, że minęło już dużo czasu i dziecko nie powinno tego tak przeżywać
- Nie mów „ Może tata/ mama wrócą do nas”
- W sytuacji rozstania się rodziców ważne jest, aby poinformować o tym nauczyciela dziecka, z uwagi na to, że pod wpływem sytuacji stresowej mogą pojawić się złe zachowania, problemy z koncentracją uwagi, ogólne problemy z nauką.
JAK MOŻE POMÓC NAUCZYCIEL DZIECKA?
1.Rozmawiać z dzieckiem, słuchać i dać pozwolenie na to , aby mówiło, mogło wyrazić to, co czuje.
2.Nie udawać, że nic się nie stało. Zainteresować się, ale też uszanować, jeśli dziecko nie chce o tym rozmawiać.
3.Zapewniać dziecko, że to co czuje jest normalne i akceptowalne. Można wytłumaczyć dlaczego czuje to, co czuje.
4.Zadawać dziecku pytania jakiego wsparcia by oczekiwało.
5.Pytać rodziców jakiego pragnęliby wsparcia.
Kinga Dudek- Stach psycholog
Bibliografia:
Materiały szkoleniowe opracowane przez Iwonę Michalak-Jędrzejczak (Instytut Edukacji i Terapii w Poznaniu)
Maria Beisert Instytut Psychologii UAM, Poznań „Strategie radzenia sobie z rozwodem rodziców
podejmowane przez dzieci w wieku dorastania”
Tański, R. Milewski, A. Szelągowska, „Sytuacja psychologiczna dziecka rozstających się rodziców” Centrum Mediacji Partners Polska